Αναδημοσίευση από το φόρουμ του HOMA EDUCANDUS :
Σαν σήμερα πέθανε ο Ρουσό. 2 του Ιούλη. 1778. Ο φιλόσοφος, ο διαφωτιστής και ο εγκυκλοπαιδιστής. Ο Ζαν Ζακ Ρουσό. Που έγραψε το καλύτερο βιβλίο για την Αγωγή. Ο Αιμίλιος του Ρουσό ή Περί Αγωγής. Αυτό πάει καιρός που το ξέρουμε. Για το Ρουσό όμως, το συγγραφέα και τον άνθρωπο Ρουσό, τι ξέρουμε;
Το ερέθισμα στάθηκε αρκετό - σαν σήμερα πέθανε ο Ρουσό - για να καθίσω να ψάξω τη ζωή του. Και πιο πολύ η μικρή παρατήρηση:
1778... πεθαίνει σε κατάσταση τρέλας...
Τρελός κι αυτός; Και σαλεμένος; Δεν άντεξε και πήγε άγουρος πριν την ώρα του;
Είπα λοιπόν να μάθω. Ποιος ήταν και πώς έζησε. Μνημόσυνο πες σε κάποιον που μας άφησε παρακαταθήκη τη χρυσή εντολή της παιδαγωγικής.
Αλλά και από σεβασμό σε έναν άλλο δάσκαλο που πολλά καλά μας έλεγε για το Ρουσό.
Σαν σήμερα πέθανε ο Ρουσό. 2 του Ιούλη. 1778. Ο φιλόσοφος, ο διαφωτιστής και ο εγκυκλοπαιδιστής. Ο Ζαν Ζακ Ρουσό. Που έγραψε το καλύτερο βιβλίο για την Αγωγή. Ο Αιμίλιος του Ρουσό ή Περί Αγωγής. Αυτό πάει καιρός που το ξέρουμε. Για το Ρουσό όμως, το συγγραφέα και τον άνθρωπο Ρουσό, τι ξέρουμε;
Το ερέθισμα στάθηκε αρκετό - σαν σήμερα πέθανε ο Ρουσό - για να καθίσω να ψάξω τη ζωή του. Και πιο πολύ η μικρή παρατήρηση:
1778... πεθαίνει σε κατάσταση τρέλας...
Τρελός κι αυτός; Και σαλεμένος; Δεν άντεξε και πήγε άγουρος πριν την ώρα του;
Είπα λοιπόν να μάθω. Ποιος ήταν και πώς έζησε. Μνημόσυνο πες σε κάποιον που μας άφησε παρακαταθήκη τη χρυσή εντολή της παιδαγωγικής.
Αλλά και από σεβασμό σε έναν άλλο δάσκαλο που πολλά καλά μας έλεγε για το Ρουσό.
Πόσο μεγάλος ήταν ο Ρουσό;
Μέρα του θανάτου του, ποια άλλη καλύτερη για να το μάθουμε; Απολυτήριο μάθημα για την αλήθεια δεν είναι ο θάνατος;
Τα πρώτα κιόλας βιογραφικά του με συγκλόνισαν. Ορφανός από μάνα λίγες μόλις μέρες από τη γέννησή του. Έτσι μεγάλωσε ο άνθρωπος που άφησε παρακαταθήκη αιώνια το πώς πρέπει να διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά. Και δέκα χρόνια μετά, παιδί ακόμη, εγκαταλείφθηκε και από τον πατέρα του. Μαύρα παιδικά χρόνια θα πρέπει να έζησε ο άνθρωπος αυτός. Ίσως ο πόνος που ο ίδιος βίωσε να στάθηκε ο δικός του δάσκαλος για τη θεωρία που ανέπτυξε. Ίσως...
Λίγο αργότερα ο Ζαν Ζακ Ρουσώ τέθηκε στην επίβλεψη ενός πάστορα και σε δυο χρόνια, ετών 12 και χρονολογικά στα 1724, αρχίζει να εργάζεται. Μαθητευόμενος γραφιάς, μαθητευόμενος χαράκτης...
Στα 16 του εγκατέλειψε τη γενέτειρά του, τη Γενεύη της Ελβετίας, και βρέθηκε κοντά σε μία βαρόνη που τον έστειλε για σπουδές στο Τορίνο της Ιταλίας. Κι έπειτα βρίσκεται στο Νεσατέλ για σπουδές μουσικής. Αργότερα τον βρίσκουμε να περιπλανάται στην Ελβετία και ταυτόχρονα γίνεται εραστής της προστάτιδάς του, της βαρόνης... Επιλογές προσωπικές είναι αυτές και εκείνος ενήλικας την εποχή αυτή, οπότε και μένει ασχολίαστο το γεγονός.
Δε θα πω όμως το ίδιο και για το επόμενο βιογραφικό στοιχείο του που γνώρισα... Εδώ δε χωράει μόνο το προσωπική επιλογή και συζήτηση κομμένη. Λοιπόν... Στα 1745, είναι πια 33 ετών, γνωρίζει την υπηρέτρια ενός πανδοχείου και κάνει μαζί της πέντε παιδιά! Πολύτεκνος ο Ρουσό; Μη βιάζεστε... Έχει και συνέχεια το πράγμα. Τα παιδιά αυτά εγκαταλείφθηκαν σε ορφανοτροφείο!!! Κανείς δεν ξέρει αν επέζησαν, καθώς τα χρόνια εκείνα ήταν ιδιαίτερα υψηλό το ποσοστό θνησιμότητας σε τέτοια ιδρύματα. Το γεγονός αυτό γύρισε μπούμερανγκ για το Ρουσό όταν αργότερα έγινε γνωστός για τις παιδαγωγικές του θεωρίες και μάλιστα αξιοποιήθηκε για την πολεμική εναντίον του από έναν άλλο μεγάλο της εποχής του, το Βολταίρο. Σήμερα, διακόσια χρόνια αργότερα... οι δύο σπουδαίοι άντρες κοιμούνται τον ύπνο τον ανεξύπνητο ο ένας απέναντι από τον άλλο, στο Πάνθεο των Παρισίων, όπως απέναντι βρέθηκαν πολλές φορές και όσο ζούσαν.
Στοιχεία της διαμάχης τους, Ρουσό και Βολταίρου, μπορείτε να διαβάσετε σε ένα άρθρο του Βήματος προ δεκαετίας:
Από εκεί και παραθέτω το ακόλουθο:
Ορισμένες από τις σημειώσεις του Βολταίρου είναι ιδιαίτερα πικρόχολες (αποκαλεί τον Ρουσό «κατεργάρη» και χαρακτηρίζει τις θέσεις του ψευδείς ή γελοίας ματαιοδοξίας). Γιατί τέτοιο μίσος εναντίον του Ρουσό;
«Το μίσος μεταξύ των δύο ανδρών ήταν γνωστό. Ο Βολταίρος είχε θυμώσει ήδη από το 1750, όταν κυκλοφόρησε ο Λόγος Περί Επιστημών και Τεχνών του Ρουσό. Αργότερα, το 1755, με τον Λόγο Περί της Απαρχής και Θεμελίωσης της Ανισότητας μεταξύ των Ανθρώπων, ο Βολταίρος εξεμάνη εναντίον του Ρουσό. Αντιτάσσεται κυρίως στην άποψη του Ρουσό που υπερασπίζεται τον πρωτόγονο άνθρωπο. Το μίσος των δύο ανδρών άφηνε αδιάφορο τον Βολταίρο αλλά πλήγωσε τον Ρουσό, ο οποίος έφθασε στο σημείο να γράψει: "Με μισείτε εμένα που ήμουν μαθητής σας". Στην πραγματικότητα ο Ρουσό εδιώκετο από τους φιλοσόφους. Ετρεφαν άσβεστο μίσος γι' αυτόν τον τύπο που ήθελε να καταργήσει το θέατρο, που υποστήριζε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εγκαταλείψει τον πολιτισμό και να επιστρέψει στη φύση».
Όπως θα διαβάσατε ήδη ο Βολταίρος δεν ήταν ο μόνος πολέμιος του Ρουσό. Και δεν τον πολεμούσε μόνο γιατί εγκατέλειψε τα παιδιά του σε ορφανοτροφείο... Οι διαφωνίες τους ήταν ιδεολογικές και κατά πως φαίνεται ο Βολταίρος εστιάζοντας σε δεδομένα της προσωπικής ζωής του Ρουσό το έκανε μόνο για να αποδείξει πως άλλα έγραφε και άλλα έπραττε...
΄
Άραγε ο δικός μας δάσκαλος, όταν έπλεκε εγκώμιο για το Ρουσό, δεν το γνώριζε αυτό το δεδομένο; Και αν το γνώριζε, πώς το παρέκαμψε έχοντας ήδη καταθέσει την πρόταση:
Τα πρώτα κιόλας βιογραφικά του με συγκλόνισαν. Ορφανός από μάνα λίγες μόλις μέρες από τη γέννησή του. Έτσι μεγάλωσε ο άνθρωπος που άφησε παρακαταθήκη αιώνια το πώς πρέπει να διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά. Και δέκα χρόνια μετά, παιδί ακόμη, εγκαταλείφθηκε και από τον πατέρα του. Μαύρα παιδικά χρόνια θα πρέπει να έζησε ο άνθρωπος αυτός. Ίσως ο πόνος που ο ίδιος βίωσε να στάθηκε ο δικός του δάσκαλος για τη θεωρία που ανέπτυξε. Ίσως...
Λίγο αργότερα ο Ζαν Ζακ Ρουσώ τέθηκε στην επίβλεψη ενός πάστορα και σε δυο χρόνια, ετών 12 και χρονολογικά στα 1724, αρχίζει να εργάζεται. Μαθητευόμενος γραφιάς, μαθητευόμενος χαράκτης...
Στα 16 του εγκατέλειψε τη γενέτειρά του, τη Γενεύη της Ελβετίας, και βρέθηκε κοντά σε μία βαρόνη που τον έστειλε για σπουδές στο Τορίνο της Ιταλίας. Κι έπειτα βρίσκεται στο Νεσατέλ για σπουδές μουσικής. Αργότερα τον βρίσκουμε να περιπλανάται στην Ελβετία και ταυτόχρονα γίνεται εραστής της προστάτιδάς του, της βαρόνης... Επιλογές προσωπικές είναι αυτές και εκείνος ενήλικας την εποχή αυτή, οπότε και μένει ασχολίαστο το γεγονός.
Δε θα πω όμως το ίδιο και για το επόμενο βιογραφικό στοιχείο του που γνώρισα... Εδώ δε χωράει μόνο το προσωπική επιλογή και συζήτηση κομμένη. Λοιπόν... Στα 1745, είναι πια 33 ετών, γνωρίζει την υπηρέτρια ενός πανδοχείου και κάνει μαζί της πέντε παιδιά! Πολύτεκνος ο Ρουσό; Μη βιάζεστε... Έχει και συνέχεια το πράγμα. Τα παιδιά αυτά εγκαταλείφθηκαν σε ορφανοτροφείο!!! Κανείς δεν ξέρει αν επέζησαν, καθώς τα χρόνια εκείνα ήταν ιδιαίτερα υψηλό το ποσοστό θνησιμότητας σε τέτοια ιδρύματα. Το γεγονός αυτό γύρισε μπούμερανγκ για το Ρουσό όταν αργότερα έγινε γνωστός για τις παιδαγωγικές του θεωρίες και μάλιστα αξιοποιήθηκε για την πολεμική εναντίον του από έναν άλλο μεγάλο της εποχής του, το Βολταίρο. Σήμερα, διακόσια χρόνια αργότερα... οι δύο σπουδαίοι άντρες κοιμούνται τον ύπνο τον ανεξύπνητο ο ένας απέναντι από τον άλλο, στο Πάνθεο των Παρισίων, όπως απέναντι βρέθηκαν πολλές φορές και όσο ζούσαν.
Στοιχεία της διαμάχης τους, Ρουσό και Βολταίρου, μπορείτε να διαβάσετε σε ένα άρθρο του Βήματος προ δεκαετίας:
Από εκεί και παραθέτω το ακόλουθο:
Ορισμένες από τις σημειώσεις του Βολταίρου είναι ιδιαίτερα πικρόχολες (αποκαλεί τον Ρουσό «κατεργάρη» και χαρακτηρίζει τις θέσεις του ψευδείς ή γελοίας ματαιοδοξίας). Γιατί τέτοιο μίσος εναντίον του Ρουσό;
«Το μίσος μεταξύ των δύο ανδρών ήταν γνωστό. Ο Βολταίρος είχε θυμώσει ήδη από το 1750, όταν κυκλοφόρησε ο Λόγος Περί Επιστημών και Τεχνών του Ρουσό. Αργότερα, το 1755, με τον Λόγο Περί της Απαρχής και Θεμελίωσης της Ανισότητας μεταξύ των Ανθρώπων, ο Βολταίρος εξεμάνη εναντίον του Ρουσό. Αντιτάσσεται κυρίως στην άποψη του Ρουσό που υπερασπίζεται τον πρωτόγονο άνθρωπο. Το μίσος των δύο ανδρών άφηνε αδιάφορο τον Βολταίρο αλλά πλήγωσε τον Ρουσό, ο οποίος έφθασε στο σημείο να γράψει: "Με μισείτε εμένα που ήμουν μαθητής σας". Στην πραγματικότητα ο Ρουσό εδιώκετο από τους φιλοσόφους. Ετρεφαν άσβεστο μίσος γι' αυτόν τον τύπο που ήθελε να καταργήσει το θέατρο, που υποστήριζε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εγκαταλείψει τον πολιτισμό και να επιστρέψει στη φύση».
Όπως θα διαβάσατε ήδη ο Βολταίρος δεν ήταν ο μόνος πολέμιος του Ρουσό. Και δεν τον πολεμούσε μόνο γιατί εγκατέλειψε τα παιδιά του σε ορφανοτροφείο... Οι διαφωνίες τους ήταν ιδεολογικές και κατά πως φαίνεται ο Βολταίρος εστιάζοντας σε δεδομένα της προσωπικής ζωής του Ρουσό το έκανε μόνο για να αποδείξει πως άλλα έγραφε και άλλα έπραττε...
΄
Άραγε ο δικός μας δάσκαλος, όταν έπλεκε εγκώμιο για το Ρουσό, δεν το γνώριζε αυτό το δεδομένο; Και αν το γνώριζε, πώς το παρέκαμψε έχοντας ήδη καταθέσει την πρόταση:
"Το αληθινότερο ποίημα του γνήσιου ποιητή
είναι η ίδια η ζωή του";
Πώς μπορείς να θεωρείς μεγάλο παιδαγωγό κάποιον που δε νοιάστηκε για τα δικά του παιδιά;
Και την ίδια απορία έχω και για όσα διάβασα σε ένα άρθρο του Ριζοσπάστη αφιερωμένο στο Ρουσό, με τίτλο:
Ο ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΟ
Εγκώμια κι εκεί για το Ρουσό. Παραθέτω και χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Εχουν περάσει διακόσια είκοσι επτά χρόνια απ' το θάνατο του μεγάλου εγκυκλοπαιδιστή / διανοητή, Ζαν - Ζακ Ρουσό (1712-1778). Η ζωή, το έργο του παραμένουν επίκαιρα. Γιατί ο διεθνισμός του Γάλλου οραματιστή, ταυτίστηκε με μια «παγκόσμια - ολοκληρωτική δημοκρατία», με κέντρο τον Ανθρωπο: «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος κι όμως παντού είναι αλυσοδεμένος...». Ταυτίστηκε με τη διαλεκτική της Φιλοσοφίας. Χωρίς να απεμπολήσει τη ζεστασιά για τους αδυνάτους / κολασμένους, της όποιας εποχής. Στον επαναστατικό 18ο αιώνα, η πλούσια βιβλιογραφία του αντιπροσωπεύει την αγωνία του λαού για το αύριο. «Η πιο δυνατή επίδραση που ασκήθηκε στο ανθρώπινο πνεύμα, ύστερα από τον Καρτέσιο, είναι αναμφισβήτητα του Ρουσό» (Μπέρξον). Ο Πούσκιν, τον αποκαλούσε «υπερασπιστή της ελευθερίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Η θεμελίωση της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, πήρε σάρκα και οστά, απ' το φιλοσοφικό έργο του. Ο Λένιν ανέφερε πως: «όποιος γνωρίζει τα έργα του Ρουσό, κατέχει το κλειδί της πολιτικής θεωρίας της Γαλλικής Επανάστασης, είναι οικουμενικός...».
Τι ωραία λόγια! Είχε λέει κέντρο τον άνθρωπο... και υπερασπίστηκε τα ανθρώπινα δικαιώματα... χωρίς να απεμπολήσει τη ζεστασιά για τους αδύνατους... Και ερωτώ:
Τα παιδιά του δεν ήταν άνθρωποι; Δεν είχαν ανθρώπινα δικαιώματα; Δεν ανήκαν στους αδύνατους; Πώς μπορείς να υμνείς κάποιον που φέρθηκε τόσο άστοργα απέναντι στα ίδια του τα παιδιά; Κρίμα... Έχασα σήμερα κάθε ιδέα για τον σπουδαίο αυτό στοχαστή. Καλώς ή κακώς ασπάζομαι κι εγώ την άποψη πως η ζωή του καθενός είναι το πρώτο και βασικότερο έργο του. Και η ζωή του Ρουσό έρχεται σε αντιπαράθεση με όσα το χέρι του έγραψε... Ένα τέτοιο χέρι δεν είχε καν το δικαίωμα να γράψει Περί Αγωγής. Γιατί, δάσκαλε, που τόσο μας τον επαίνεσες τον Ζαν Ζακ Ρουσό, εν αρχή ην η πράξις. Έτσι δεν έλεγες; Γιατί δεν το έλαβες υπόψη σου όταν μας τον παρουσίαζες ως τον ανώτερο παιδαγωγό όλων;
Να λοιπόν που τα κατάφερα να διαφωνήσω και μαζί σου... Κρίμα που δεν είσαι πια εδώ για να μας δώσεις κάποια εξήγηση. Σίγουρα θα είχες... Δε συνήθιζες να λες αστήρικτα τα λόγια σου.
Αναρωτιέμαι ποια μπορεί να ήταν αυτή... Ίσως η τρέλα που μάρανε το σπουδαίο πνεύμα του; Εκτός από τα δικαστήρια της εποχής μας, στέκει και στα διαχρονικά δικαστήρια του μεγέθους των σοφών ένα τέτοιο επιχείρημα; Τι να πω; Υποθέσεις και μόνο μπορώ να κάνω. Ίσως εκείνη η μικρή παρατήρηση πως ο μεγάλος Ρουσό πέθανε σε κατάσταση τρέλας να είναι και η μόνη δικαιολογία του.
Για την τρέλα του Ρουσό μας μιλά και το προ διετίας άρθρο της Ελευθεροτυπίας με τίτλο "ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ". Από εκεί και παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Μετά το εκπληκτικό «Wittgenstein's Poker», οι συγγραφείς David Edmonds και John Eidinow, επιστρέφουν με το βιβλίο «Rousseau's Dog: Two Great Thinkers at War in the Age of Enlightenment» (εκδόσεις: «HarperCollins Publishers»), για να φωτίσουν άλλη μια διαμάχη μεταξύ δύο μεγάλων προσωπικοτήτων.
«Το 1766 ο Ζαν Ζακ Ρουσό -φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, συνθέτης, πολιτικός προβοκάτορας- προσπαθούσε να ξεφύγει από τη μισαλλοδοξία, την καταδίωξη και τους εχθρούς του, οι οποίοι τον χαρακτήριζαν "τρελό κι επικίνδυνο για την κοινωνία".
Ο David Hume, ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της εποχής, γνωστός παγκοσμίως για τη σεμνότητά του, πήρε τον Ρουσό υπό την προστασία του και του έδωσε καταφύγιο στην Αγγλία. Παρ' όλα αυτά, μέσα σε μερικούς μήνες ο εξόριστος κατηγόρησε τον Hume ότι σχεδίαζε να τον ατιμάσει».
Στο βιβλίο τους οι Edmonds και Eidinow αναλύουν λεπτομερώς τη δραματική συνάντηση ανάμεσα σε δύο διάσημους φιλοσόφους, τους David Hume και Ζαν Ζακ Ρουσό, που τελικά στάθηκε αδύνατον να τα βρουν μεταξύ τους.
Παρ' ότι ο Ρουσό αυτοαποκαλούνταν «εραστής του ανθρώπινου είδους», δεν φαίνεται να τα πολυέβρισκε με τους ανθρώπους γύρω του, με αποτέλεσμα να εκνευρίζει σχεδόν οποιονδήποτε στην Ευρώπη, εκτός από το σκύλο του Σουλτάνο και την οικονόμο-ερωμένη του Therese Le Vassuer. Καθώς η φήμη του εξαπλωνόταν, συνάδελφοι, κυβερνήσεις, Εκκλησίες και βασιλιάδες άρχισαν να του επιστρέφουν την περιφρόνηση, να απαγορεύουν τα έργα του και τελικά κατάφεραν να τον εκδιώξουν.
Τι να πει κανείς διακόσια τριάντα χρόνια μετά το θάνατο ενός ανθρώπου για τέτοιες κατηγορίες; Προφανώς και με την αναγνώριση του έργου του στη συνέχεια, πως οι σύγχρονοί του δεν κατάφερναν να τον καταλάβουν και έρχονταν και σύγκρουση μαζί του. Αυτό σημαίνει πως ο Ρουσό ήταν τρελός; Βεβαίως και όχι... Και ο δικός μας δάσκαλος σίγουρα είχε πείρα πικρή και ο ίδιος του πόσο ακατανόητο στέκεται ένα μεγάλο πνεύμα για τους σύγχρονούς του. Και με δικά του λόγια θα σημειώσω και το εξής:
Νομίζω ότι αυτός είναι στη βάση του ο λόγος της ερημίας του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους. Μιλάει, και νομίζουν ότι κορακίζει. Σιωπάει και συγκατανεύουν ελεητικά τη σιωπή του.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, ΣΕΛ. 35
Ναι, εδώ θα συμφωνήσω μαζί του. Αν ο Ρουσό δεν κατάφερνε να τα πολυβρίσκει με τους ανθρώπους της εποχής του, αυτό δε σημαίνει πως ήταν τρελός ή και φταίχτης ο ίδιος... Όμως και πάλι δικαιολογία καμία δεν του βρίσκω για το θέμα των παιδιών του. Και ένας λόγος παραπάνω που και ο ίδιος μεγάλωσε ορφανός. Εκείνος ο πόνος της εγκατάλειψης δε στάθηκε ικανός να ξυπνήσει μέσα του τον άνθρωπο; Μόνο πληγή μεγάλη φαίνεται πως άφησε, τόσο μεγάλη που αγάπη δεν μπόρεσε ποτέ να ριζώσει στην καρδιά του για τους ανθρώπους. Και είναι άλλο αυτό και άλλο οι ιδεολογικές διαφωνίες. Γιατί ως προς το μέγεθος του στοχασμού του, ήρθαν αργότερα άλλοι μεγάλοι να τον κατατάξουν στους "θεούς":
Και την ίδια απορία έχω και για όσα διάβασα σε ένα άρθρο του Ριζοσπάστη αφιερωμένο στο Ρουσό, με τίτλο:
Ο ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΟ
Εγκώμια κι εκεί για το Ρουσό. Παραθέτω και χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Εχουν περάσει διακόσια είκοσι επτά χρόνια απ' το θάνατο του μεγάλου εγκυκλοπαιδιστή / διανοητή, Ζαν - Ζακ Ρουσό (1712-1778). Η ζωή, το έργο του παραμένουν επίκαιρα. Γιατί ο διεθνισμός του Γάλλου οραματιστή, ταυτίστηκε με μια «παγκόσμια - ολοκληρωτική δημοκρατία», με κέντρο τον Ανθρωπο: «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος κι όμως παντού είναι αλυσοδεμένος...». Ταυτίστηκε με τη διαλεκτική της Φιλοσοφίας. Χωρίς να απεμπολήσει τη ζεστασιά για τους αδυνάτους / κολασμένους, της όποιας εποχής. Στον επαναστατικό 18ο αιώνα, η πλούσια βιβλιογραφία του αντιπροσωπεύει την αγωνία του λαού για το αύριο. «Η πιο δυνατή επίδραση που ασκήθηκε στο ανθρώπινο πνεύμα, ύστερα από τον Καρτέσιο, είναι αναμφισβήτητα του Ρουσό» (Μπέρξον). Ο Πούσκιν, τον αποκαλούσε «υπερασπιστή της ελευθερίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Η θεμελίωση της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, πήρε σάρκα και οστά, απ' το φιλοσοφικό έργο του. Ο Λένιν ανέφερε πως: «όποιος γνωρίζει τα έργα του Ρουσό, κατέχει το κλειδί της πολιτικής θεωρίας της Γαλλικής Επανάστασης, είναι οικουμενικός...».
Τι ωραία λόγια! Είχε λέει κέντρο τον άνθρωπο... και υπερασπίστηκε τα ανθρώπινα δικαιώματα... χωρίς να απεμπολήσει τη ζεστασιά για τους αδύνατους... Και ερωτώ:
Τα παιδιά του δεν ήταν άνθρωποι; Δεν είχαν ανθρώπινα δικαιώματα; Δεν ανήκαν στους αδύνατους; Πώς μπορείς να υμνείς κάποιον που φέρθηκε τόσο άστοργα απέναντι στα ίδια του τα παιδιά; Κρίμα... Έχασα σήμερα κάθε ιδέα για τον σπουδαίο αυτό στοχαστή. Καλώς ή κακώς ασπάζομαι κι εγώ την άποψη πως η ζωή του καθενός είναι το πρώτο και βασικότερο έργο του. Και η ζωή του Ρουσό έρχεται σε αντιπαράθεση με όσα το χέρι του έγραψε... Ένα τέτοιο χέρι δεν είχε καν το δικαίωμα να γράψει Περί Αγωγής. Γιατί, δάσκαλε, που τόσο μας τον επαίνεσες τον Ζαν Ζακ Ρουσό, εν αρχή ην η πράξις. Έτσι δεν έλεγες; Γιατί δεν το έλαβες υπόψη σου όταν μας τον παρουσίαζες ως τον ανώτερο παιδαγωγό όλων;
Να λοιπόν που τα κατάφερα να διαφωνήσω και μαζί σου... Κρίμα που δεν είσαι πια εδώ για να μας δώσεις κάποια εξήγηση. Σίγουρα θα είχες... Δε συνήθιζες να λες αστήρικτα τα λόγια σου.
Αναρωτιέμαι ποια μπορεί να ήταν αυτή... Ίσως η τρέλα που μάρανε το σπουδαίο πνεύμα του; Εκτός από τα δικαστήρια της εποχής μας, στέκει και στα διαχρονικά δικαστήρια του μεγέθους των σοφών ένα τέτοιο επιχείρημα; Τι να πω; Υποθέσεις και μόνο μπορώ να κάνω. Ίσως εκείνη η μικρή παρατήρηση πως ο μεγάλος Ρουσό πέθανε σε κατάσταση τρέλας να είναι και η μόνη δικαιολογία του.
Για την τρέλα του Ρουσό μας μιλά και το προ διετίας άρθρο της Ελευθεροτυπίας με τίτλο "ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ". Από εκεί και παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
Μετά το εκπληκτικό «Wittgenstein's Poker», οι συγγραφείς David Edmonds και John Eidinow, επιστρέφουν με το βιβλίο «Rousseau's Dog: Two Great Thinkers at War in the Age of Enlightenment» (εκδόσεις: «HarperCollins Publishers»), για να φωτίσουν άλλη μια διαμάχη μεταξύ δύο μεγάλων προσωπικοτήτων.
«Το 1766 ο Ζαν Ζακ Ρουσό -φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος, συνθέτης, πολιτικός προβοκάτορας- προσπαθούσε να ξεφύγει από τη μισαλλοδοξία, την καταδίωξη και τους εχθρούς του, οι οποίοι τον χαρακτήριζαν "τρελό κι επικίνδυνο για την κοινωνία".
Ο David Hume, ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της εποχής, γνωστός παγκοσμίως για τη σεμνότητά του, πήρε τον Ρουσό υπό την προστασία του και του έδωσε καταφύγιο στην Αγγλία. Παρ' όλα αυτά, μέσα σε μερικούς μήνες ο εξόριστος κατηγόρησε τον Hume ότι σχεδίαζε να τον ατιμάσει».
Στο βιβλίο τους οι Edmonds και Eidinow αναλύουν λεπτομερώς τη δραματική συνάντηση ανάμεσα σε δύο διάσημους φιλοσόφους, τους David Hume και Ζαν Ζακ Ρουσό, που τελικά στάθηκε αδύνατον να τα βρουν μεταξύ τους.
Παρ' ότι ο Ρουσό αυτοαποκαλούνταν «εραστής του ανθρώπινου είδους», δεν φαίνεται να τα πολυέβρισκε με τους ανθρώπους γύρω του, με αποτέλεσμα να εκνευρίζει σχεδόν οποιονδήποτε στην Ευρώπη, εκτός από το σκύλο του Σουλτάνο και την οικονόμο-ερωμένη του Therese Le Vassuer. Καθώς η φήμη του εξαπλωνόταν, συνάδελφοι, κυβερνήσεις, Εκκλησίες και βασιλιάδες άρχισαν να του επιστρέφουν την περιφρόνηση, να απαγορεύουν τα έργα του και τελικά κατάφεραν να τον εκδιώξουν.
Τι να πει κανείς διακόσια τριάντα χρόνια μετά το θάνατο ενός ανθρώπου για τέτοιες κατηγορίες; Προφανώς και με την αναγνώριση του έργου του στη συνέχεια, πως οι σύγχρονοί του δεν κατάφερναν να τον καταλάβουν και έρχονταν και σύγκρουση μαζί του. Αυτό σημαίνει πως ο Ρουσό ήταν τρελός; Βεβαίως και όχι... Και ο δικός μας δάσκαλος σίγουρα είχε πείρα πικρή και ο ίδιος του πόσο ακατανόητο στέκεται ένα μεγάλο πνεύμα για τους σύγχρονούς του. Και με δικά του λόγια θα σημειώσω και το εξής:
Νομίζω ότι αυτός είναι στη βάση του ο λόγος της ερημίας του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους. Μιλάει, και νομίζουν ότι κορακίζει. Σιωπάει και συγκατανεύουν ελεητικά τη σιωπή του.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, ΣΕΛ. 35
Ναι, εδώ θα συμφωνήσω μαζί του. Αν ο Ρουσό δεν κατάφερνε να τα πολυβρίσκει με τους ανθρώπους της εποχής του, αυτό δε σημαίνει πως ήταν τρελός ή και φταίχτης ο ίδιος... Όμως και πάλι δικαιολογία καμία δεν του βρίσκω για το θέμα των παιδιών του. Και ένας λόγος παραπάνω που και ο ίδιος μεγάλωσε ορφανός. Εκείνος ο πόνος της εγκατάλειψης δε στάθηκε ικανός να ξυπνήσει μέσα του τον άνθρωπο; Μόνο πληγή μεγάλη φαίνεται πως άφησε, τόσο μεγάλη που αγάπη δεν μπόρεσε ποτέ να ριζώσει στην καρδιά του για τους ανθρώπους. Και είναι άλλο αυτό και άλλο οι ιδεολογικές διαφωνίες. Γιατί ως προς το μέγεθος του στοχασμού του, ήρθαν αργότερα άλλοι μεγάλοι να τον κατατάξουν στους "θεούς":
ο Λ. Τολστόι έγραφε: «Δεν τον θαύμαζα - τον λάτρευα σα θεό». Ο Γκαίτε τον αποκαλεί «ανυπέρβλητο σοφό». (Από το άρθρο του Ριζοσπάστη)
Ένας θεός του ευρωπαϊκού πνεύματος. Πολύ όμως μακριά από εκείνο το αξεπέραστο μεγαλείο του κλασικού ανθρώπου που έδωσαν οι έλληνες. Και σε αντιδιαστολή με το Σωκράτη που επέλεξε να πιει το κώνειο όταν οι μικρόνοες της εποχής του στάθηκαν πολέμιοί του.
Τι να πω; Ίσως ένα κώνειο να είναι και η τρέλα. Και μπορεί πράγματι ο Ρουσό να ήταν τρελός στο τέλος της ζωής του... Ίσως αυτό να του αναγνώριζε ο Λιαντίνης, ίδια που έκανε και για άλλους:
"... η θέαση του φυσικού κακού τον συντρίβει ενωρίς. Η αδυσώπητη φύση, η απάθεια και η αμεθεξία της στην επίκληση του ανθρώπου να του παρασταθεί. Το ολιγόβιο, το ανίσχυρο οι αρρώστιες, τα χτυπήματα, η ασχήμια, τα λυπηρά γεράματα. Και προπαντός που μια μέρα θα πεθάνουμε. Ο θάνατος. ....
Και από την άλλη μεριά είναι η θέαση του ηθικού κακού. Είναι το θηριώδες που κουβαλάει μέσα του ο καθένας μας. Είναι η γνώση της αδικίας μέσα στην κοινότητα, της σκλήρυνσης του αισθητηριακού μας δέκτη. Είναι, που τα προβλήματα και οι έγνοιες μας για τον αγώνα της μέρας κατασταίνουν τον εγκέφαλό μας μεταλλικό μηχανισμό.
Όλα αυτά τα κακά και τα αναγκαία ο ποιητής, αυτός που δεν πέφτει ποτέ σε ακηδία ζωής, δεν ημπορεί να τα αντέξει για πολύ. Και τον συντρίβουν. Και πάει άγουρος. ...
Κι ακόμη ... λογάριασε και τον άλλο θάνατο, το ζωντανό της τρέλας. Ονόματα όπως Βαν Γκογκ, Χαίντερλιν, Νίτσε, τι έχουν να μας ειπούν!"
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ, ΣΕΛ. 85 - 86
Και να προσθέσω εδώ και ένα άλλο απόσπασμα διαφωτιστικό για τις απόψεις του Λιαντίνη για την τρέλα των ποιητών:
"Το ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, πώς κανείς γίνεται, εκείνο που είναι, ο Nietzsche τό 'γραψε από τις 15 Οχτώβρη ως τις 4 Νοέμβρη του 1888 στο Τουρίνο. Ύστερα από εξήντα μερόνυχτα τρελλάθηκε. Ένας ποιητής στη δική του γλώσσα θά 'λεγε ότι ο ίδιος έβαλε φωτιά στο δυναμίτη του μυαλού του." ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ελληνικό Προλόγισμα του Δημήτρη Λιαντίνη, σελ. 9
Κι αργότερα θα γράψει:
"Του άλλου Νίτσε η τρέλα δεν είναι τρέλα. Είναι η ακύρωση της παράλογης λογικής, η απόρριψη της ανόητης νόησης όλων των άλλων που τη φωνάζουν αλήθεια και φρόνηση. Και τους την έδωκες χαλινάρι στο χέρι, γερο - διάβολε! Να ηνιοχήσουν την ιστορία. Την ιδική τους τελικά, ή τη δική σου;" ΓΚΕΜΜΑ, ΣΕΛ. 224
Η τρέλα των ποιητών... Ένας ζωντανός θάνατος. Μα ακόμη και έτσι δεν αρκεί, το ξαναλέω, για να δικαιολογήσει κάθε ιδιορρυθμία και κάθε εκκεντρικότητα που παρατηρείται στη ζωή τους. Μπορεί να τους αναγνωρίζεται η ποιητική άδεια για το έργο τους μα δε στέκονται στο απυρόβλητο για τις πράξεις ζωής τους. Και μπορεί να λέμε ότι προπορεύονται της εποχής τους και οι σύγχρονοί τους αδυνατούν να τους κατανοήσουν, μα ο Ρουσό είναι διακόσια τριάντα χρόνια που πέθανε κι ακόμη ακαταλαβίστικο στέκει να πετάξει τα παιδιά του σε ορφανοτροφείο κι έπειτα να συντάσσει λόγους Περί Αγωγής. Η ιδιοφυΐα δεν αποτελεί συγχωροχάρτι για τα πάντα. Εξάλλου και ο Λιαντίνης το επεσήμανε αυτό μιλώντας για τη σκιά του Σολωμού... Μόνο που καμιά φορά η σκιά είναι τόσο μεγάλη που σκιάζει και το ίδιο το έργο. Και αυτό συμβαίνει θαρρώ και στην περίπτωση του Ρουσό. Ο Βολταίρος θαρρώ πως είχε δίκιο εδώ...
Κι άλλο τόσο νομίζω πως η τρέλα του Ρουσό στάθηκε η δίκαιη τιμωρία για την αποτρόπαια πράξη. Τουλάχιστον σε ένα βαθμό. Γιατί η τρέλα σε όλο της το μέγεθος και την έκταση είναι αδύνατον να αντικριστεί μόνο μέσα από φιλολογικές αναλύσεις. Χρεία και ανάγκη να λαμβάνουμε υπόψη και τη γνώμη των ειδικών επιστημόνων και όχι να βγάζουμε "λάδι" τους τρελούς μόνο με τη δικαιολογία πως υπήρξαν μεγάλοι στο νου... Αν και το μεγάλοι στο νου - το είπα - πόρρω απέχει από το μεγαλείο της κλασικής εποχής. Τότε που η αρετή ήταν θέμα γνώσης... Γι' αυτό και στο ερώτημα πόσο μεγάλος ήταν ο Ρουσό, προσωπικά κρατάω επιφυλάξεις. Έστω και αν είναι η επέτειος του θανάτου του. Ή και ακριβώς γι' αυτό.
Και έστω και αν πέθανε σε κατάσταση τρέλας...
Τελικά το μόνο που θα μπορούσα να του βρω ως ελαφρυντικό είναι εκείνα τα δύσκολα παιδικά χρόνια. Ή και οι υπερβολές στις αντιδράσεις των άλλων φιλοσόφων. Εκείνο το το άσβεστο μίσος... Αλλά και η οργή που ξέσπασε πάνω του η άρχουσα τάξη:
"... ο προοδευτικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του προκάλεσε την οργή της άρχουσας τάξης. Τον θεώρησαν «επικίνδυνο» για το έργο «Ο Αιμίλιος»! «Η κατηγορία συνοψίζεται στο ότι τα βιβλία του είναι τολμηρά, "σκανδαλώδη", "ασεβή" και αποβλέπουν να καταστρέψουν τη "χριστιανική θρησκεία"», έλεγε ο αρχιεπίσκοπος των Παρισίων. Τα έργα του κατάσχονται και καίγονται. Συλλαμβάνεται, κλείνεται στη φυλακή. Τον αφορίζουν / εξορίζουν..." (ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ)
Μη στεκόμαστε λοιπόν επιδερμικά στην τρέλα των ποιητών. Πίσω από την τρέλα τους να ψάχνουμε αν θέλουμε να τους γνωρίσουμε καλύτερα. Γιατί και η τρέλα ορισμένες φορές είναι φυγή και παραίτηση σαν και την αυτοκτονία - το παθολογικό φαινόμενο όπως την έλεγε ο Λιαντίνης - κι άλλες πάλι είναι το κώνειο που η κοινωνία και η εποχή ποτίζει εκείνους που διαφέρουν... Μένει σε κάθε περίπτωση να στέκεσαι ξεχωριστά και να αναζητάς την αλήθεια. Όσο μπορείς και όσο σου αναλογεί. Και έστω και αν παρακούς για μια φορά το Δάσκαλο. Ή και ακριβώς γι' αυτό...
Ένας θεός του ευρωπαϊκού πνεύματος. Πολύ όμως μακριά από εκείνο το αξεπέραστο μεγαλείο του κλασικού ανθρώπου που έδωσαν οι έλληνες. Και σε αντιδιαστολή με το Σωκράτη που επέλεξε να πιει το κώνειο όταν οι μικρόνοες της εποχής του στάθηκαν πολέμιοί του.
Τι να πω; Ίσως ένα κώνειο να είναι και η τρέλα. Και μπορεί πράγματι ο Ρουσό να ήταν τρελός στο τέλος της ζωής του... Ίσως αυτό να του αναγνώριζε ο Λιαντίνης, ίδια που έκανε και για άλλους:
"... η θέαση του φυσικού κακού τον συντρίβει ενωρίς. Η αδυσώπητη φύση, η απάθεια και η αμεθεξία της στην επίκληση του ανθρώπου να του παρασταθεί. Το ολιγόβιο, το ανίσχυρο οι αρρώστιες, τα χτυπήματα, η ασχήμια, τα λυπηρά γεράματα. Και προπαντός που μια μέρα θα πεθάνουμε. Ο θάνατος. ....
Και από την άλλη μεριά είναι η θέαση του ηθικού κακού. Είναι το θηριώδες που κουβαλάει μέσα του ο καθένας μας. Είναι η γνώση της αδικίας μέσα στην κοινότητα, της σκλήρυνσης του αισθητηριακού μας δέκτη. Είναι, που τα προβλήματα και οι έγνοιες μας για τον αγώνα της μέρας κατασταίνουν τον εγκέφαλό μας μεταλλικό μηχανισμό.
Όλα αυτά τα κακά και τα αναγκαία ο ποιητής, αυτός που δεν πέφτει ποτέ σε ακηδία ζωής, δεν ημπορεί να τα αντέξει για πολύ. Και τον συντρίβουν. Και πάει άγουρος. ...
Κι ακόμη ... λογάριασε και τον άλλο θάνατο, το ζωντανό της τρέλας. Ονόματα όπως Βαν Γκογκ, Χαίντερλιν, Νίτσε, τι έχουν να μας ειπούν!"
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ, ΣΕΛ. 85 - 86
Και να προσθέσω εδώ και ένα άλλο απόσπασμα διαφωτιστικό για τις απόψεις του Λιαντίνη για την τρέλα των ποιητών:
"Το ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, πώς κανείς γίνεται, εκείνο που είναι, ο Nietzsche τό 'γραψε από τις 15 Οχτώβρη ως τις 4 Νοέμβρη του 1888 στο Τουρίνο. Ύστερα από εξήντα μερόνυχτα τρελλάθηκε. Ένας ποιητής στη δική του γλώσσα θά 'λεγε ότι ο ίδιος έβαλε φωτιά στο δυναμίτη του μυαλού του." ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ελληνικό Προλόγισμα του Δημήτρη Λιαντίνη, σελ. 9
Κι αργότερα θα γράψει:
"Του άλλου Νίτσε η τρέλα δεν είναι τρέλα. Είναι η ακύρωση της παράλογης λογικής, η απόρριψη της ανόητης νόησης όλων των άλλων που τη φωνάζουν αλήθεια και φρόνηση. Και τους την έδωκες χαλινάρι στο χέρι, γερο - διάβολε! Να ηνιοχήσουν την ιστορία. Την ιδική τους τελικά, ή τη δική σου;" ΓΚΕΜΜΑ, ΣΕΛ. 224
Η τρέλα των ποιητών... Ένας ζωντανός θάνατος. Μα ακόμη και έτσι δεν αρκεί, το ξαναλέω, για να δικαιολογήσει κάθε ιδιορρυθμία και κάθε εκκεντρικότητα που παρατηρείται στη ζωή τους. Μπορεί να τους αναγνωρίζεται η ποιητική άδεια για το έργο τους μα δε στέκονται στο απυρόβλητο για τις πράξεις ζωής τους. Και μπορεί να λέμε ότι προπορεύονται της εποχής τους και οι σύγχρονοί τους αδυνατούν να τους κατανοήσουν, μα ο Ρουσό είναι διακόσια τριάντα χρόνια που πέθανε κι ακόμη ακαταλαβίστικο στέκει να πετάξει τα παιδιά του σε ορφανοτροφείο κι έπειτα να συντάσσει λόγους Περί Αγωγής. Η ιδιοφυΐα δεν αποτελεί συγχωροχάρτι για τα πάντα. Εξάλλου και ο Λιαντίνης το επεσήμανε αυτό μιλώντας για τη σκιά του Σολωμού... Μόνο που καμιά φορά η σκιά είναι τόσο μεγάλη που σκιάζει και το ίδιο το έργο. Και αυτό συμβαίνει θαρρώ και στην περίπτωση του Ρουσό. Ο Βολταίρος θαρρώ πως είχε δίκιο εδώ...
Κι άλλο τόσο νομίζω πως η τρέλα του Ρουσό στάθηκε η δίκαιη τιμωρία για την αποτρόπαια πράξη. Τουλάχιστον σε ένα βαθμό. Γιατί η τρέλα σε όλο της το μέγεθος και την έκταση είναι αδύνατον να αντικριστεί μόνο μέσα από φιλολογικές αναλύσεις. Χρεία και ανάγκη να λαμβάνουμε υπόψη και τη γνώμη των ειδικών επιστημόνων και όχι να βγάζουμε "λάδι" τους τρελούς μόνο με τη δικαιολογία πως υπήρξαν μεγάλοι στο νου... Αν και το μεγάλοι στο νου - το είπα - πόρρω απέχει από το μεγαλείο της κλασικής εποχής. Τότε που η αρετή ήταν θέμα γνώσης... Γι' αυτό και στο ερώτημα πόσο μεγάλος ήταν ο Ρουσό, προσωπικά κρατάω επιφυλάξεις. Έστω και αν είναι η επέτειος του θανάτου του. Ή και ακριβώς γι' αυτό.
Και έστω και αν πέθανε σε κατάσταση τρέλας...
Τελικά το μόνο που θα μπορούσα να του βρω ως ελαφρυντικό είναι εκείνα τα δύσκολα παιδικά χρόνια. Ή και οι υπερβολές στις αντιδράσεις των άλλων φιλοσόφων. Εκείνο το το άσβεστο μίσος... Αλλά και η οργή που ξέσπασε πάνω του η άρχουσα τάξη:
"... ο προοδευτικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του προκάλεσε την οργή της άρχουσας τάξης. Τον θεώρησαν «επικίνδυνο» για το έργο «Ο Αιμίλιος»! «Η κατηγορία συνοψίζεται στο ότι τα βιβλία του είναι τολμηρά, "σκανδαλώδη", "ασεβή" και αποβλέπουν να καταστρέψουν τη "χριστιανική θρησκεία"», έλεγε ο αρχιεπίσκοπος των Παρισίων. Τα έργα του κατάσχονται και καίγονται. Συλλαμβάνεται, κλείνεται στη φυλακή. Τον αφορίζουν / εξορίζουν..." (ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ)
Μη στεκόμαστε λοιπόν επιδερμικά στην τρέλα των ποιητών. Πίσω από την τρέλα τους να ψάχνουμε αν θέλουμε να τους γνωρίσουμε καλύτερα. Γιατί και η τρέλα ορισμένες φορές είναι φυγή και παραίτηση σαν και την αυτοκτονία - το παθολογικό φαινόμενο όπως την έλεγε ο Λιαντίνης - κι άλλες πάλι είναι το κώνειο που η κοινωνία και η εποχή ποτίζει εκείνους που διαφέρουν... Μένει σε κάθε περίπτωση να στέκεσαι ξεχωριστά και να αναζητάς την αλήθεια. Όσο μπορείς και όσο σου αναλογεί. Και έστω και αν παρακούς για μια φορά το Δάσκαλο. Ή και ακριβώς γι' αυτό...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου