Πεσσοί και Κάτοπτρα ή Σοφίας και Αγάπης...

Στην πεζή μας καθημερινότητα και στο άγχος της ρουτίνας δουλειά - σπίτι και αντιστρόφως σπίτι - δουλειά, ήρθε πρόσχαρα και αναπάντεχα να δώσει πνοή η ανακάλυψη των αρχαίων τάφων στη γειτονιά μας, στην Άνω Νέα Σμύρνη, στην Αττική.

Ήδη παρουσιάσαμε την ανακάλυψη και του πρώτου και του δεύτερου τάφου:

Με φωτογραφίες στη μία περίπτωση, μόνο περιγραφικά στην άλλη αφού δεν καταφέραμε προς μεγάλη μας απογοήτευση να την παρακολουθήσουμε από κοντά. Αιτία της ατυχίας μας; Που δεν υποψιαστήκαμε έγκαιρα την ύπαρξη του δεύτερου τάφου! Και όμως, ήταν εκεί μπροστά μας:

Δεξιά από τον πρώτο τάφο, ένας σπασμένος τοίχος που τοιχίο το περάσαμε απλό. Και όχι άδικα, αφού ρωτήσαμε τι είναι αυτό... και για τοιχίο αντιστήριξης μας το παρουσίασαν. Μας είπαν ακόμη πως τα δεδομένα της περιοχής δεν αφήνουν υπόνοιες για ύπαρξη νεκροταφείου αλλά πως είναι σύνηθες φαινόμενο οι μεμονωμένοι τάφοι. Έτσι μας είπαν κι εμείς αφελώς το πιστέψαμε. Και χάσαμε τη σπάνια ευκαιρία να δούμε και την ανασκαφή του άλλου τάφου.

Αυτού που την πρώτη μέρα της ανασκαφής κανείς δεν υποψιαζόταν την ύπαρξη και τον χρησιμοποιούσαν σαν πεζούλι εναπόθεσης εργαλείων... Κι όμως, εκεί από κάτω, κάτω από το χώμα, υπήρχε ένα ακόμη κορίτσι. Ξαπλωμένο δίπλα στο πρώτο που παρακολουθήσαμε βήμα βήμα το πώς το έφεραν στο φως τα έμπειρα χέρια των αρχαιολόγων. Με χίλια δυο εξειδικευμένα εργαλεία και άλλα πιο απλοϊκά (σκούπες και φαράσια) καθάρισαν προσεκτικά τα χώματα και έπειτα αφαίρεσαν οστά και κτερίσματα. Δε βρέθηκαν και πολλά... Μόνο δυο: Ένα κάτοπτρο και ένας σφόντυλος από αδράχτι:

Και τι συγκίνηση για όλους μας όταν ένα κορίτσι σημερινό παρέλαβε το κάτοπτρο εκείνης της αρχαίας κοπέλας... Πόσο αχαλίνωτη κάλπασε η φαντασία μας για το τρυφερό και άτυχο χεράκι που κάποτε το κράταγε. Ένα κάτοπτρο, να καμαρώνει τα νειάτα και την εμορφιά της. Να ονειρεύεται ένα μέλλον που στάθηκε τόσο άδικο μαζί της. Και όπως μάθαμε εκ των υστέρων, τα κάτοπτρα εκείνης της περιόδου θεωρούνται σπουδαία ευρήματα καθώς ελάχιστα έχουν μέχρι τώρα ανακαλυφθεί.

Γι' αυτό και η αφαίρεσή του από τον τάφο έγινε με ιδιαίτερη προσοχή και μία μέθοδο που μας κίνησε την περιέργεια. Είδαμε κάποια στιγμή να καταφθάνει ένας πιο έμπειρος αρχαιολόγος και να κάνει ένεση με ειδικό υγρό γύρω από το κτέρισμα. Κι έπειτα με απαλές κινήσεις το απέσπασε από το χώμα και το απόθεσε το κουτί που κρατούσε το κορίτσι. Για να μη θρυμματιστεί, μας εξήγησαν. Τόσους αιώνες θαμμένο δίπλα στην κυρά του, κομμάτια θα γινόταν αν το τραβούσαν βιαστικά και χωρίς την ανάλογη προετοιμασία.

Κι ήταν αυτό το κάτοπτρο που μας χάρισε τον τίτλο του παραμυθιού για τα μικρά παιδάκια της πρώτης του γειτονικού σχολείου:

Η ΣΟΦΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΘΡΕΦΤΑΚΙ ΤΗΣ

Μια φορά κι έναν καιρό ζούσε εδώ στη γειτονιά μας, στην Άνω Νέα Σμύρνη, ένα κορίτσι. Κανείς δε θυμάται πια να μας πει πώς το έλεγαν. Εμείς όμως θα το φωνάζουμε Σοφούλα γιατί το σπίτι της ήταν στο δρόμο που τον λέμε σήμερα Αγίας Σοφίας αλλά και γιατί μας θύμισε ξαφνικά πόσο σοφοί ήταν οι άνθρωποι που ζούσαν κάποτε εδώ. Σοφούλα λοιπόν και ας μην έλεγαν έτσι κανένα κορίτσι εκείνα τα χρόνια αφού τότε η σοφία δεν ήταν απλά ένα όνομα για γυναίκες.

Η Σοφούλα ήρθε ξαφνικά στη δική μας ζωή. Κι ακούστε και κάτι παράξενο…Ακριβώς την επόμενη μέρα που γιορτάζουμε τις σημερινές Σοφίες! Θα μπορούσε κανείς να πει πως την έπιασε το παράπονο που την ξεχάσαμε και ήρθε να μας θυμίσει όλα εκείνα τα παλιά και όμορφα πράγματα που έγιναν στον ίδιο τόπο που ζούμε κι εμείς σήμερα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Εμείς σήμερα ζούμε σε μια πόλη που λέγεται Νέα Σμύρνη. Η πόλη μας, όπως το λέει και το όνομά της, είναι μια νέα πόλη. Οι άνθρωποι που την έχτισαν ήρθαν εδώ από μια άλλη πόλη που την έλεγαν Σμύρνη και είναι πέρα μακριά, από την άλλη μεριά της θάλασσας. Δεν έχουν περάσει ούτε εκατό χρόνια από τότε. Έτσι κανείς από μας σήμερα δεν ξέρει να μας πει ποιοι ζούσαν εδώ παλιά. Μόνο τα βιβλία της ιστορίας και οι επιστήμονες που μελετούν τις παλιότερες εποχές έχουν διάφορες πληροφορίες να μας δώσουν. Εκεί λοιπόν, στην ιστορία, διαβάζουμε πως κοντά στη δική μας πόλη ήταν από εκείνα τα χρόνια η πόλη της Αθήνας. Η πιο όμορφη πόλη εκείνης της εποχής. Την έλεγαν Αθήνα γιατί την προστάτευε η θεά Αθηνά, η θεά της σοφίας.

Να που έχουμε κι άλλο λόγο να βαφτίσουμε το κορίτσι που έζησε τότε, Σοφία κι αυτό. Και πάλι θα το πούμε: Τότε κανένα κορίτσι δεν το φώναζαν με αυτό το όνομα, όπως κανένα κορίτσι σήμερα δεν το φωνάζουν Παναγία. Να πούμε μάλιστα και κάτι ακόμα. Εκείνα τα χρόνια οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ δεν πίστευαν στην Παναγία και στο Χριστούλη. Είχαν άλλους θεούς, ναι, θεούς… πολλούς θεούς. Η Αθηνά ήταν μία απ’ αυτούς και μάλιστα κόρη του πατέρα όλων των θεών, του Δία. Λένε μάλιστα πως γεννήθηκε από το κεφάλι του πατέρα της, του Δία. Γι’ αυτό και την έλεγαν θεά της σοφίας.

Εκτός από τους θεούς οι άνθρωποι τότε πίστευαν και σε άλλες θεότητες, όπως για παράδειγμα στις μοίρες. Και σήμερα μιλάμε για τη μοίρα, αυτή που κανονίζει τη ζωή του κάθε ανθρώπου. Τότε όμως είχαν πολλά να λένε για το πώς ακριβώς το έκαναν αυτό. Οι μοίρες τους ήταν τρεις, η Άτροπος, η Κλωθώ και η Λάχεση. Αυτές είχαν το δικαίωμα να κανονίζουν πώς και πόσο θα ζήσει ο κάθε άνθρωπος. Τις φαντάζονταν να κρατάνε μία ρόκα και να γνέθουν το νήμα της ζωής του ανθρώπου. Μία μάλιστα από αυτές κρατούσε και ένα μεγάλο ψαλίδι και όταν αποφάσιζε χραπ! έκανε μία ψαλιδιά και το έκοβε… Έτσι πρέπει να έγινε και με τη δική μας Σοφούλα, τη γειτονοπούλα μας. Και μάλιστα η δική της ζωή πρέπει να σταμάτησε πολύ νωρίς. Όταν ακόμη ήταν νέο κορίτσι.

Πώς κι από πού τα ξέρουμε αυτά; Α, ήρθε η ώρα να σας το πω. Προχτές που λέτε βρέθηκε ξαφνικά η Σοφούλα. Τη βρήκαμε να κοιμάται μέσα στο τελευταίο της σπίτι, εκεί ακριβώς που την είχαν βάλει οι δικοί της σαν ήρθε η στιγμή που οι μοίρες αποφάσισαν να κόψουν το νήμα της ζωής της...

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...

Κι ενώ εμείς αυτό το αληθινό παραμύθι ξεκινήσαμε να λέμε στα παιδιά, για τη Σοφούλα και το καθρεφτάκι της, ήρθε ο δεύτερος τάφος να ανατρέψει το σκηνικό. Όχι, δεν ήταν η Σοφούλα αυτή. Βιαστήκαμε πολύ να τη βαφτίσουμε έτσι. Η Σοφούλα ήταν η άλλη, εκείνη που δεν καταφέραμε να δούμε και να συναντήσουμε, μόνο να ακούσουμε τα καθέκαστα από μια γλυκιά αρχαιολόγο που μπήκε στον κόπο να μας ενημερώσει για τη δεύτερη ανασκαφή. Και να εξηγήσουμε το γιατί... Γιατί δηλαδή αλλού δώσαμε το όνομα και αλλού ήταν η χάρη.

Όπως κιόλας είπαμε στον πρώτο τάφο βρέθηκε ένα κάτοπτρο, ένα καθρεφτάκι όπως θα λέγαμε σήμερα. Κτέρισμα ταιριαστό για τάφο νέου κοριτσιού αφού εκείνα είναι που νοιάζονται πιότερο για την εμφάνισή τους. Τα κορίτσια που καρδιοχτυπούν να έχουν όμορφη θωριά και να αρέσουν στα παλικαράκια. Κι ενώ αυτά τα ξέραμε, παρασυρθήκαμε από το όνομα του δρόμου και τη συγκυρία της γιορτής για να χαρίσουμε το όνομα Σοφία στο αρχαίο κορίτσι. Ούτε καν ο διπλανός δρόμος δε στάθηκε αφορμή να καταλάβουμε το λάθος. Α, όχι... εμείς καθόλου σοφά δε φερθήκαμε. Γιατί ο τάφος βρέθηκε στη γωνία δυο δρόμων, στην Αγίας Σοφίας που ονομάσαμε κιόλας αλλά και της οδού Αγάπης... Σοφίας και Αγάπης, είδατε τι ωραία ονόματα που έχουν οι δρόμοι της γειτονιάς μας; Δυο ονόματα που θα θυμίσω πως γιορτάζουν και μαζί με τα σημερινά συνήθεια των ανθρώπων, οι Σοφούλες και οι Αγάπες, μαζί την ίδια μέρα.

Να όμως που ο δεύτερος τάφος ήρθε για να διορθώσει το λάθος μας. Και να μας φέρει τη Σοφούλα που ποθούσαμε. Ή αν θέλετε, να μας κάνει πιο σοφούς. Είναι αλήθεια πως κι εκεί βρέθηκε κάποιο κάτοπτρο, έτσι τουλάχιστον μας είπαν. Αλλά βρέθηκε και κάτι ακόμη. Αυτό το κάτι που μεγάλη χαρά έδωσε στους αρχαιολόγους αλλά και όλους μας βοήθησε να καταλάβουμε ότι εκείνα τα κορίτσια δεν ήταν μόνο στόλισμα και λούσο. Και πως το κεφαλάκι τους δεν το φροντίζανε μόνο απέξω... Ίσως και γιατί ήξεραν κάτι που εμείς ξεχάσαμε:

Καμία γυναίκα δεν είναι όμορφη αν δεν είναι και έξυπνη. "Η εμορφιά είναι δύναμη νόησης. Η εμορφιά δεν είναι απλά καμπύλες, και χρώτας και λίκνισμα, και λαιμός και μαλλιά." (Δημήτρης Λιαντίνης, Γκέμμα)

Εκείνο λοιπόν το κορίτσι που βρέθηκε στο δεύτερο τάφο είχε δίπλα του και κάτι ακόμη εκτός από το καθρεφτάκι. Κάτι πολύ αγαπημένο της σίγουρα, για να σκεφθούν μαζί της να το βάλουν οι δικοί της, συντροφιά στο αιώνιο ταξίδι. Τι ήταν αυτό; Ένα παιχνίδι! Και μη βιαστείτε να πείτε: Α, παιχνίδι, σιγά τώρα... Γιατί παιχνίδι με παιχνίδι έχει διαφορά. Και γιατί τα παιχνίδια που τότε έπαιζαν δεν ήταν σαν και τα σημερινά μόνο για να σκοτώνουν την ώρα και μαζί και το μυαλό. Τόσο πολύ μάλιστα που σήμερα να ξεχνάμε την τεράστια αξία του παιχνιδιού και να μην αφήνουμε λεπτό στα παιδάκια μας να το χαρούν. Τρέχα σχολείο, τρέχα φροντιστήριο, διάβασμα και γράψιμο και ελεύθερος χρόνος να παίξει το παιδί μας καθόλου.

Τότε όμως, στους χρόνους τους παλιούς που η Ελλάδα μας άστραφτε στο στερέωμα, το παιχνίδι είχε τεράστια σημασία. Όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους μεγάλους. Ίσως γι' αυτό ο Πλάτωνας έλεγε:

"Έλληνες αεί παίδες εστέ, γέρων δε Έλλην ουκ έστι." (Τίμαιος, 22Β)

Κι ακόμη ακόμη, παιχνίδια έβαζαν και τους θεούς τους ακόμη να παίζουν. Να σας θυμίσω τον Ερμή; Που πήρε και έφτιαξε από το καύκαλο χελώνας το πρώτο του παιχνίδι, τη λύρα; "Καλόν άθυρμα" και "ερατεινόν" (Ομηρικός ύμνος εις Ερμήν, στίχος 32, 40, 52); Ή μήπως το Διόνυσο - Ζαγρέα που με παιχνίδια τον ξεγέλασαν οι Τιτάνες;

Ακόμη και οι βασιλιάδες στην αρχαία Ελλάδα το είχαν περί πολλού το παιχνίδι. Γέροντας λεν ο Αγησίλαος της Σπάρτης δε δίσταζε να καβαλάει το καλάμι και να παίζει μαζί με τα εγγόνια του, όπως ιστορεί ο Πλούταρχος (Αγησίλαος, 25, ΙΙ)

Όσο για τα παιδιά; Εκεί πια το παιχνίδι είχε ρόλο κυρίαρχο. Ρόλο που φαίνεται και από τα κτερίσματα των πικραμένων γονιών σαν ένα παιδάκι έφευγε νωρίς. Έχουν και έχουν βρεθεί παιχνίδια σε τάφους παιδιών. Και μέσα και απέξω. Εκτός από εκείνα που μέσα στον τάφο έβαζαν, άφηναν λέει και ένα πανέρι γεμάτο από τα αγαπημένα παιχνίδια του παιδιού επάνω στον τάφο. Κάπως έτσι εξηγούν πως γεννήθηκε και το κορινθιακό κιονόκρανο, από ένα τέτοιο πανέρι σε τάφο κορασιάς... Αυτό και η άκανθα που φύτρωσε εκεί, έδωσε την ιδέα στον Καλλίμαχο να φιλοτεχνήσει το πρώτο κιονόκρανο αυτού του τύπου.

Ε, και στη δική μας κορασιά, αυτή που βρέθηκε προχτές στη γειτονιά μας, ίδια κτερίσματα άφησαν οι δικοί της. Παιχνίδι αγαπημένο. Και παιχνίδι που χρειαζόταν νου για να παιχτεί, το ίδιο που ο σκοτεινός Ηράκλειτος το χάρισε στις γραφές του στον πανδαμάτωρα χρόνο:

"αιών παις εστί παίζων, πεσσεύων. παιδός η βασιληίη" (Diels, Fr. 52)

Πεσσοί. Αυτό είναι το σπουδαίο εύρημα στο δεύτερο αρχαίο τάφο της Νέας Σμύρνης. Πούλια δηλαδή για επιτραπέζιο παιχνίδι της αρχαιότητας που ήταν ιδιαίτερα αγαπητό σε μικρούς και μεγάλους. Ακόμη και τους μυθικούς ήρωες:

Ο Αχιλλέας και ο Αίας παίζουν με τους πεσσούς παρουσία της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας. Γιατί ήταν παιχνίδι που απαιτούσε σοφία. Και παιχνίδι συνήθως αγορίστικο, όπως λένε οι γραφές. Να όμως που το κοριτσάκι μας αυτό το παιχνίδι λάτρευε, τους πεσσούς. Κι αυτό πήρε μαζί του για τον άλλο κόσμο. Παρέα με το άλλο κορίτσι, στο διπλανό τάφο...

Γιατί και τα κορίτσια τους οι έλληνες τα νοιάζονταν να τα μορφώσουν και όχι να τα κλείνουν στους γυναικωνίτες όπως έγινε μερικούς αιώνες αργότερα. Εξάλλου μην ξεχνάτε, η Αθηνά ήταν κι αυτή γυναίκα. Όχι μόνο η Αφροδίτη με την εμορφάδα της, η θεά του έρωτα και της αγάπης. Μα και η θεά της σοφίας γυναίκα ήταν. Σαν και τα δυο κορίτσια που βρέθηκαν προχτές. Στη γωνία των δρόμων Αγάπης και Σοφίας στη Νέα Σμύρνη...

__________________

• Οι πληροφορίες για τα παιχνίδια της αρχαιότητας είναι από το εξαιρετικό αφιέρωμα της Καθημερινής "Έλληνες αεί παίδες εστέ".